Osteoporoza – przyczyny, objawy, leczenie, dieta

Osteoporoza to choroba metaboliczna szkieletu, charakteryzująca się zdemineralizowaniem oraz osłabieniem struktury kości, co w konsekwencji zwiększa ich łamliwość. Osteoporoza dotyka przede wszystkim osób starszych i kobiet po okresie menopauzy.

Szacunkowo choroba dotyka około 2 milionów Polaków powyżej 50 roku życia. Ponieważ osteoporoza jest w dużej mierze wynikiem starzenia się organizmu oraz struktur kostnych, nie jest możliwe jej całkowite wyleczenie. Większość działań zalecanych przy dolegliwości polega więc na zahamowaniu postępu choroby i minimalizacji ryzyka złamań. 

Osteoporoza uznawana jest za „chorobę ukrytą”, często bowiem rozwija się powoli i nie jest wykrywana aż do wystąpienia złamania osteoporotycznego, bądź pojawienia się przewlekłych i silnych objawów bólowych. 

Czym jest osteoporoza wtórna i pierwotna? 

Osteoporoza pierwotna wynika ze starzenia się układu szkieletowego i występuje na skutek zmian hormonalnych w okresie przekwitania oraz w podeszłym wieku. Do jej rozwoju bezpośrednio przyczyniają się zmiany hormonalne związane ze starzeniem się organizmu, nieco rzadszą przyczyną może być też mukowiscydoza. Osteoporoza pierwotna stanowi około 70% rozpoznawanych przypadków i jest poprzedzona wystąpieniem osteopenii, czyli obniżeniem się gęstości mineralnej kości. 

Osteoporoza wtórna występuje znacznie rzadziej, a do jej przyczyn należą choroby współistniejące takie jak reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy, zaburzenia hormonalne bądź choroby układu pokarmowego. Do przyczyn osteoporozy wtórnej należy również stosowanie niektórych leków (głównie hormony steroidowe i leki przeciwpadaczkowe). Osteoporoza wtórna stanowi około 20% rozpoznawanych przypadków, a możliwość jej wyleczenia bądź zahamowania jest zależna od choroby pierwotnej. 

Przyczyny osteoporozy i czynniki ryzyka 

Główną przyczyną osteoporozy jest starzenie się układu szkieletowego skutkujące utratą gęstości mineralnej kości, bądź inne przyczyny wpływające na osłabienie gęstości kości i utratę tkanki kostnej. Osteoporoza najczęściej występuje u seniorów oraz kobiet w okresie postmenopauzalnym, choroba może jednak wystąpić też u dzieci i młodzieży.

W przypadku seniorów głównym powodem będzie naturalne osłabienie kości wynikające ze starzenia się organizmu, u kobiet z kolei najczęstszą przyczyną jest niski poziom estrogenu. Osteoporoza występująca u dzieci i młodzieży to przede wszystkim osteoporoza wtórna, związana z chorobami współistniejącymi bądź z niedoborami wapnia w diecie. Istnieje wiele innych czynników, które mogą zwiększać ryzyko wystąpienia złamań. 

Czynniki ryzyka osteoporozy to między innymi: 

• nieprawidłowa dieta uboga w białko, wapń oraz witaminę D, 
• przedwczesna menopauza, 
• uwarunkowania genetyczne, 
• niski wskaźnik BMI, 
• długotrwałe unieruchomienie, 
• choroby metaboliczne i choroby przewodu pokarmowego bezpośrednio związane z zaburzeniami wchłaniania, 
• spożywanie używek (przede wszystkim nadmierne spożycie alkoholu i palenie papierosów), 
• przyjmowanie leków sterydowych i przeciwpadaczkowych, 
• niedobór estrogenu u kobiet (najczęściej w okresie postmenopauzalnym), 
• niedobór testosteronu u mężczyzn, 
• choroby nerek, 
• choroby wątroby, 
• niedobory hormonów tarczycy i choroby (nadczynność tarczycy, pierwotna nadczynność przytarczyc). 

Objawy osteoporozy 

Osteoporoza może bardzo długo przebiegać bez zauważalnych objawów, a do rozpoznania najczęściej dochodzi dopiero po pojawieniu się pierwszych złamań. Do najczęstszych symptomów osteoporozy należą bóle kości, ból kręgosłupa, zaburzenia równowagi, kifoza piersiowa oraz częste złamania kości. Najważniejszym objawem klinicznym będącym punktem wyjścia do rozpoznania są osteoporotyczne złamania kości. 

Ból kręgosłupa 

Przewlekły ból kręgosłupa występujący przy osteoporozie może być symptomem złamań kręgów, jednego z najczęstszych złamań osteoporotycznych. Głównymi objawami są dolegliwości bólowe przy wykonywaniu ruchu, zmniejszenie wzrostu bądź trudności z utrzymaniem prawidłowej postawy ciała. Nieleczone mogą prowadzić do dalszych powikłań takich jak zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa bądź deformacje klatki piersiowej. 

Złamania osteoporotyczne 

Osteoporotyczne złamania kości są niewspółmierne do działającej siły, do których nie doszłoby w warunkach bezchorobowych. Najczęściej dotyczą złamań w obrębie kości udowej, kości kręgosłupa, kości przedramienia, kości żeber, kości piszczelowej bądź kości miednicy. Tego rodzaju złamania określane są również jako niskoenergetyczne. Szczególnie niebezpieczne będą złamania kości prowadzące do dalszego unieruchomienia, co podwyższa ryzyko zmniejszenia się gęstości struktur kostnych. Nieleczone oraz niewykryte złamania osteoporotyczne mogą prowadzić do znacznego pogorszenia jakości życia. Ryzyko wystąpienia złamania osteoporotycznego można określić za pomocą kalkulatora FRAX. 

Leczenie osteoporozy 

Główną metodą stosowaną w leczeniu osteoporozy jest zapobieganie dalszym złamaniom kości poprzez zwiększenie masy kostnej i poprawę ich struktury wewnętrznej. Leki stosowane w terapii to farmaceutyki z grupy bisfonianów, stosowane w wielu chorobach układu ruchowego i mające korzystny wpływ na odbudowę kości oraz zmniejszające ryzyko wystąpienia złamań kręgów i kości udowej. Mogą być one przyjmowane zarówno w formie tabletek, jak i wlewów dożylnych.

U kobiet w okresie menopauzy bądź premenopauzy można również leczyć osteoporozę za pomocą terapii hormonalnych, tego rodzaju leczenie uznaje się jednak za zastępcze i zalecane wyłącznie przy niemożności przyjmowania bisfonianów. Ważnym punktem leczenia jest też dodatkowa suplementacja wapnia oraz witaminy D, których prawidłowa podaż jest niezbędna dla rozwoju kości. Składniki te muszą być przede wszystkim dostarczane w sposób naturalny, tj. poprzez dietę bądź syntezę skórną, osteoporoza może jednak wymagać wprowadzenia preparatów na bazie węglanu wapnia oraz cholekalcyferolu. 

Przy diagnostyce osteoporozy wykonuje się badanie densometryczne, czyli badanie rentgenowskie określające gęstość mineralną kości, badania poziomu wapnia, badania poziomu fosforu bądź biopsję kości. Celem densytometrii jest określenie metabolizmu tkanki kostnej oraz rodzaju ubytków. Najczęściej określa się gęstość kości udowej, kości przedramienia bądź lędźwiowego odcinka kręgosłupa, czyli odcinków najmocniej narażonych na złamania.

Silne odchylenie od standardowej, szczytowej masy kostnej jest jednym z kryteriów rozpoznania osteoporozy. U osób poniżej 50 roku życia poza badaniem gęstości mineralnej kości wykonuje się również inne badania obrazowe takie jak rentgen bądź rezonans magnetyczny. Ocena skuteczności leczenia polega na określeniu markerów obrotu kostnego we krwi, dzięki którym można sprawdzić wpływ leczenia na tkankę kostną. Powszechne jest też wykonywanie badań laboratoryjnych określających funkcje nerek i wątroby, stężenie wapnia i fosforu we krwi, wydalanie wapnia z moczem oraz poziom witaminy D. 

Jak zapobiec osteoporozie – czy można zmniejszyć ryzyko złamań 

W profilaktyce i leczeniu osteoporozy kluczowa jest eliminacja czynników ryzyka oraz działania mające na celu zwiększenie gęstości kostnej.

Będzie to przede wszystkim prawidłowa dieta dostarczająca składników mineralnych i witamin takich jak witamina D, wapń i białko, oraz regularna aktywność fizyczna.  

Aby zmniejszyć ryzyko złamań i dalszy postęp choroby należy: 

• wprowadzić dietę o wysokiej zawartości wapnia, białka i fosforu, 
• suplementować witaminę D, 
• zaprzestać palenia papierosów, 
• unikać nadużywania alkoholu, 
• regularnie wykonywać umiarkowaną aktywność fizyczną (np. częste spacery, pływanie), 
• zapobiegać urazom i upadkom. 

Leczenie osteoporozy – domowe metody wspomagające 

Jakie działania można wdrożyć na własną rękę, aby wspomagać leczenie? Osteoporoza jest bezpośrednim wynikiem zmniejszenia się gęstości kości, metody poza farmaceutyczne będą więc opierać się na wzmocnieniu struktur układu kostnego. Dzięki właściwemu postępowaniu można znacznie zmniejszyć ryzyko złamań kości oraz spowolnić dalszą demineralizację tkanek. 

Aktywność fizyczna i ćwiczenia przy osteoporozie 

Ponieważ brak ruchu to jedna z przyczyn sprzyjających wystąpieniu osteoporozy, w profilaktyce choroby niezwykle ważna jest aktywność fizyczna. Jest ona szczególnie zalecana kobietom w okresie menopauzy, u których ryzyko wystąpienia złamań jest zwiększone. Przy fizjoterapii prowadzonej w gabinecie lekarskim najczęściej wykorzystuje się ćwiczenia na platformie wibracyjnej bądź ćwiczenia przy ekspozycji na pole magnetyczne.

Istnieją jednak metody, które są łatwe do samodzielnego wdrożenia w domu bądź na siłowni. Będą to głównie pozycje wzmacniające tkanki kręgosłupa oraz kości udowej, czyli przechodzenie z siadu na krześle do pozycji półprzysiadu, wykroki oraz unoszenie bioder do linii łączącej kolana i barki w pozycji leżącej. W ćwiczeniach fizycznych, które mają na celu zatrzymać rozwój osteoporozy, warto wykorzystywać taśmy napięciowe i hantle. Dobrym pomysłem może być poproszenie fizjoterapeuty o rozpisanie odpowiedniego planu aktywności fizycznej. 

Dieta w osteoporozie 

Właściwa dieta ma ogromne znaczenie zarówno w profilaktyce, jak i w leczeniu osteoporozy. Jej celem jest przede wszystkim uzupełnienie niedoborów wapnia, fosforu, białka, oraz witaminy D. Wszystkie z tych składników mają korzystny wpływ na prawidłowy rozwój struktury kości.

Część z dietetyków podkreśla też korzyści wynikające ze zwiększonej podaży witaminy C, witaminy K oraz magnezu. Zaleca się też ograniczenie napojów gazowanych, warzyw zawierających szczawiany, alkoholu oraz wysoko przetworzonych, tłustych wędlin i serów. 

witamina D 

Witamina D to składnik, który bezpośrednio zwiększa wchłanianie wapnia z przewodu pokarmowego, oraz jest odpowiedzialny za zmniejszenie utraty masy kostnej i prawidłową regulację gospodarki wapniowo-fosforanowej. Składnik dość trudno dostarczyć z pożywieniem w odpowiedniej ilości, jest on bowiem głównie wchłaniany poprzez skórę. Synteza skórna powinna pokrywać około 80% zapotrzebowania organizmu, wymaga ona jednak przynajmniej 15 -minutowej ekspozycji na światło słoneczne dziennie.

Z tego powodu suplementacja witaminy D jest konieczna szczególnie w okresie jesienno-zimowym. Osoby narażone na zwiększone ryzyko złamań powinny ją przyjmować na stałe. Prawidłowa dieta może pokrywać około 20% dziennego zapotrzebowania. Do bogatych źródeł składnika należą ryby (np. węgorze, sardynki, łosoś), tran, żółtka jaj, nabiał i produkty mleczne. 

wapń 

Wapń jest głównym składnikiem budulcowym tkanki kostnej, stanowiący około 99% struktury kości. Niedostateczne stężenie wapnia w kościach jest uznawane za jedną z bezpośrednich przyczyn osteomalacji, czyli choroby metabolicznej prowadzącej do rozwinięcia się osteoporozy. O prawidłową gospodarkę wapniową należy zadbać już na początku okresu rozwoju kości, składnik bowiem najefektywniej odkłada się w tkance podczas okresu niemowlęcego oraz okresu dojrzewania płciowego. Nieprawidłowe wchłanianie wapnia bądź niedobory składnika w diecie u dzieci i młodzieży są uznawane za jeden z częstszych czynników ryzyka wystąpienia osteoporozy w wieku dojrzałym.

Składnik osiąga najwyższą wartość w organizmie około 30 roku życia, po czym jego ilość stopniowo zmniejsza się z wiekiem. Prawidłowa przyswajalność oraz wydalanie wapnia w dużej mierze uzależnione są od diety, przy czym przyswajalność można zwiększyć poprzez dodatkowe spożywanie produktów bogatych w fosfor oraz witaminę D. Produkty stanowiące wysokie źródło wapnia zalecane w diecie ukierunkowanej na leczenie i profilaktykę osteoporozy to warzywa o niskiej zawartości kwasu szczawiowego (np. brokuły, jarmuż, natka pietruszki, kapusta, brukselka), nabiał i fermentowane produkty mleczne (np. sery dojrzewające), ryby spożywane bez usuwania ości (np. sardynki, szprotki), nasiona sezamu, migdały i soja.